Ministerstwo Sprawiedliwości przedstawia propozycję zmian jakie czeka Prawo upadłościowe – nowa nadzieja dla niewypłacalnych dłużników.
1. Normy prawne odnośnie upadłości – szczególnie konsumenckiej – miały w pierwotnej postaci charakter restrykcyjny. Ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe (Dz.U. 2003 nr 60 poz. 535 z późn. zm.) poważnie znowelizowana od roku 2009 nie wprowadziła przyjaznych osobom niewypłacalnym przepisów, możliwość ogłoszenia upadłości uzależniając od spełnienia wygórowanych wymagań, najczęściej niemożliwych do spełnienia. W konsekwencji i w praktyce sądowej skuteczne ogłoszenie upadłości przez osoby fizyczne było w latach 2009-2014 było tylko i wyłącznie wyjątkiem, a ówczesne przepisy często nazywa się "martwymi". Dla przykładu w roku 2014 wg danych samego Ministerstwa Sprawiedliwości ogłoszono 31 upadłości (konsumenckich), wg danych z Monitora Sądowego i Gospodarczego ogłoszeń o upadłości konsumenckiej było 60 i to w okresie kilku lat (2009-2014) [dane publikuje cyklicznie Centralny Ośrodek Informacji Gospodarczej oraz Monitor Sądowy i Gospodarczy, także w Internecie].
2. Duża nowelizacja obowiązującego Prawa upadłościowego stanowiła istotny krok w kierunku sprawiedliwego wyważenia interesów dłużników i wierzycieli, liberalizacji warunków niezbędnych do ogłoszenia upadłości konsumenckiej, a dłużnik uzyskał rzeczywistą pomoc w sytuacji (niezawinionej) niewypłacalności, by ustalić warunki porozumienia się z wierzycielami lub restrukturyzacji i oddłużenia, gdzie obie strony dokonują ustępstw kosztem swojego obecnego lub przyszłego majątku. Od początku 2016 roku istotnie złagodzone zostały warunki konieczne do spełnienia dla ewentualnego ogłoszenia upadłości oraz koszty postępowania, choć sam system sądowej (niezawisłej) oceny, gdzie sędziowie orzekają na podstawie przedstawionego (w zasadzie przez dłużnika) materiału dowodowego, logiki i doświadczenia życiowego nie uległ zmianie. Liberalizacja Prawa upadłościowego znacznie zwiększyła ilość ogłaszanych upadłości (konsumenckich), ponownie wg danych Centralnego Ośrodka Informacji Gospodarczej i Ministerstwa Sprawiedliwości ich liczba wzrosła do 2112 w 2015r. i do 4478 w 2016r., natomiast w roku 2017 skuteczne wnioski upadłościowe złożyło 5535 dłużników. Statystyka potwierdza zatem rzeczywiste ułatwienia w postępowaniu upadłościowym, rosnące zainteresowanie dłużników taką formą oddłużenia i kierunek działań legislacyjnych Ministerstwa Sprawiedliwości.
3. Ogłoszone przez Ministerstwo Sprawiedliwości RP w dniu 20 grudnia 2017r. plany skuteczniejszej pomocy dla zadłużonych stanowić mają dalsze działania w kierunku ułatwienia ogłaszania upadłości konsumenckiej (uproszczenie, usprawnienie i przyspieszenie), a także próbę zmiany proporcji statystycznej systemu, gdzie około połowy wniosków o upadłość jest oddalana (po rozpatrzeniu merytorycznym) lub odrzucana (z powodu uchybień formalnych) przez sądy upadłościowe. Jest to w praktyce próba przeniesienia na grunt polski rozwiązań oddłużeniowych funkcjonujących z powodzeniem przede wszystkim w Wielkiej Brytanii. I tak Ministerstwo Sprawiedliwości zapowiada:
„Do ogłoszenia upadłości wystarczy samo stwierdzenie, że dłużnik jest niewypłacalny, bo najczęściej oznacza to, że potrzebuje on pomocy w powrocie do normalnego życia."
Jest to propozycja mająca stanowić remedium na dość częste orzeczenia sądów upadłościowych, które wskazują „działanie dłużnika umyślne lub poprzez rażące niedbalstwo" jak przyczynę oddalenia wniosku o upadłość konsumencką. Zgodnie z projektem nie będzie sądowego badania przyczyn niewypłacalności, gdyż do ogłoszenia upadłości wystarczy stwierdzenie, że dłużnik jest niewypłacalny. Przyczyna niewypłacalności zostanie zbadana natomiast po ogłoszeniu upadłości. Jeżeli okaże się, iż dłużnik doprowadził do niewypłacalności umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa, to będzie musiał się liczyć ze znacznie dłuższym okresem spłat (nie 3, ale 4-8 lat), acz dłużnik taki wciąż otrzyma prawo do oddłużenia.
„Dłużnik będzie mógł zawrzeć porozumienie z wierzycielem [wierzycielami] bez konieczności składania wniosku o upadłość."
By przyspieszyć postępowanie upadłościowe, wg projektu dłużnik będzie mógł skorzystać z porozumienia z wierzycielami z własnej inicjatywy bez uprzedniego składania wniosku o upadłość. Tu rzeczywistą pomocą ma służyć nowa instytucja licencjonowanego doradcy restrukturyzacyjnego (z oficjalnej listy Ministerstwa Sprawiedliwości) oraz poszerzenie, o rozważających ogłoszenie upadłości dłużników, listy osób uprawnionych do nieodpłatnej pomocy prawnej. Gdy sąd upadłościowy uzna, że dłużnik ma szansę na porozumienie z wierzycielami, będzie mógł wstrzymać rozpoznanie wniosku o upadłość na okres do proponowanych 4 miesięcy. Sąd przeprowadziłby postępowanie upadłościowe wg dotychczasowych zasad w przypadku niepowodzenia osiągnięcia lub realizacji wspomnianego porozumienia.
„Sąd [upadłościowy] ustali plan spłaty zadłużenia, biorąc pod uwagę sytuację dłużnika."
Dla zapewnienia sprawiedliwej realizacji planu spłaty wierzycieli w postępowaniu upadłościowym, sąd powinien rzetelnie, dokładnie i szczegółowo ocenić możliwości zarobkowe, konieczność utrzymania dłużnika i jego rodziny. Obecnie plan spłaty rozpisywany jest standardowo na 3 lata - zmiany zmierzają do wprowadzenia abolicji dla upadłego, kiedy sąd stwierdzi, że w tym czasie dłużnik - przy zachowaniu środków koniecznych do codziennego życia - nie jest w stanie całkowicie wyjść z długów, wtedy umarza niemożliwą do spłaty część zobowiązań.
„Sąd [upadłościowy] jednocześnie z ogłoszeniem upadłości będzie mógł całkowicie umorzyć zobowiązania [dłużnika]."
Aktualnie statystyki postępowań upadłościowych wskazują, iż ich połowa kończy się całkowitym umorzeniem (już po skutecznym wniesieniu wniosku i uruchomieniu postępowania) zobowiązań bez ustalenia planu spłaty, ponieważ dłużnik nie posiada majątku ani dochodów. Wg proponowanych regulacji sąd upadłościowy już na wstępie będzie mógł zdecydować, że wobec dłużnika nie ma podstaw dla: likwidacji majątku i ustalenia planu spłaty, gdyż dłużnik nie posiada majątku i jest całkowicie niewypłacalny. W takiej sytuacji sąd jednocześnie z ogłoszeniem upadłości będzie mógł całkowicie umorzyć zobowiązania – choć obowiązkowo zbada czy informacje podane we wniosku upadłościowym dłużnika są prawdziwe i czy nie wyzbył się on majątku celowo, sąd wysłucha także wierzycieli, aby chronić ich interesy przed próbami nadużycia postępowania oddłużeniowego. Jeśli dłużnik działał w oczywisty dla sądu sposób nierozsądnie, nie będzie mógł liczyć na szybkie oddłużenie, a jeśli kłamał we wniosku lub zataił istotne informacje, wniosek upadłościowy będzie oddalony. Zaproponowana zmiana znacznie przyspieszy postępowanie, gdy dłużnik rzetelnie przygotuje się do ogłoszenia upadłości, składa oświadczenia i podaje informacje zgodne z prawdą oraz stanem faktycznym, poparte dowodami – najlepiej z oficjalnych dokumentów, np. zaświadczeń. Ważną deklaracją Ministerstwa Sprawiedliwości jest ta, iż nie ma w planach zmiany obowiązującej zasady, że pewne zobowiązania nie będą mogły być umorzone, np. alimenty lub naprawienie szkody wynikającej z przestępstwa.
„Z ochrony przed bezdomnością na równych zasadach będą mogli korzystać zarówno konsumenci, jak i przedsiębiorcy."
Nadto z wybranych praw konsumenta w postępowaniu upadłościowym będą mogli skorzystać również przedsiębiorcy (samozatrudnieni w szczególności). Obecne przepisy przewidują po ogłoszeniu upadłości sprzedaż dostępnego poza wyłączeniami majątku dłużnika. W myśl projektu z sumy uzyskanej ze sprzedaży domu lub mieszkania wydzielana będzie kwota (odpowiadająca przeciętnemu czynszowi najmu w tej samej lub sąsiedniej miejscowości), za którą dłużnik będzie mógł przez dwa lata wynajmować mieszkanie dla siebie i swojej rodziny. O wysokości tych kwot będzie decydował sąd, uwzględniając okoliczności konkretnej sprawy, a z ochrony na równych zasadach będą mogli korzystać konsumenci i przedsiębiorcy. Ponadto wg planów przy oddłużeniu po likwidacji majątku przedsiębiorcy będą traktowani tu tak samo jak konsumenci.
Z innych propozycji warto wyróżnić zmianę odpowiedzialności osoby rozwiedzionej za długi byłego małżonka po rozwodzie. Obecnie odpowiedzialność ta trwa do 1 roku po rozwodzie, planowane jest skrócenie wspomnianego okresu odpowiedzialności do dnia rozwodu.
4. Podkreślić należy, iż w Rzeczpospolitej Polskiej legislacyjna droga od nowelizacyjnego projektu do jego wejścia w życie jest długa i skomplikowana (kolokwialnie: "kręta i wyboista"). Niejednokrotnie pierwotne zapowiedzi – choć z zasady słuszne, potrzebne oraz sprawiedliwe – ulegały daleko idącym modyfikacjom, a w konsekwencji system prawny otrzymywał normy istotnie różniące się od pierwotnych planów. Zatem z ogłoszeniem kolejnej "przełomowej", ukierunkowanej na pomoc osobom rzeczywiście potrzebującym ogłoszenia upadłości, ewolucji systemu Prawa upadłościowego - należy cierpliwie poczekać do rzeczywistego wejścia w życie zaplanowanych zmian. Wszakże zaprezentowane przez Ministerstwo w grudniu 2017r. propozycje zmian w Prawie upadłościowym, ich skala, zakres i kierunek, zmierzają wprost do zwiększenia ochrony osoby niewypłacalnej i w konsekwencji do dalszej liberalizacji ogłaszania upadłości przez taką osobę, co sugeruje rozważenie opóźnienia decyzji o złożeniu wniosku o upadłość do czasu wejścia w życie proponowanych zmian.
Źródła:
Ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. 2003 nr 60 poz. 535 z późn. zm.) [obecnie „Prawo upadłościowe"]
https://www.ms.gov.pl/pl/informacje/news,10197,skuteczna-pomoc-dla-zadluzonych--przelom-w.html
Marcin Matusewicz, prawnik
